بناهای تاریخی زنجان

بناهای تاریخی زنجان

استان زنجان یکی از استان های با اهمیت ایران است که در ناحیه مرکزی شمال غربی ایران واقع شده و از نظر ارتباط به دلیل استقرار بر محور ترانزیتى، نقطه ارتباطی مرکز با غرب و شمال غربی ایران به شمار می آید. جاذبه های جهانگردی استان زنجان درتمام قسمت های آن پراکنده شده و می توان آنها را در شمار جاذبه های طبیعی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی مورد بررسی قرار داد. در این میان شهرستان های ابهر و زنجان مشهورترین جاذبه های گردشگری این استان را در خود جای داده اند. از نظر جاذبه های گردشگری، وجود بنای عظیم و با شکوه سلطانیه که یکی از بزرگ ترین و مشهورترین بناهای اسلامی با عمری 700 ساله که جزو آثار ثبت شده ایران بزرگ در فهرست میراث جهانی بشر در یونسکو است، این استان را در صنعت توریسم کشورحائز اهمیت بسیار کرده است.

استان زنجان براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 3 شهرستان، 13 بخش، 8 شهر است؛ که شهرستان های این استان عبارتند از زنجان، ابهر و خدابنده. در زنجان صنایع دستی از رشد و شکوفایی چشمگیری برخوردارند. نمونه های بدیع؛ آفریده های دستان هنرمندان و متخصصان برجسته زنجانی در زمینه های چاقوسازی، فرش بافی، چاروق دوزی و ملیله کاری امروزه مایه سربلندی و مباهات موزه های بزرگ جهان است.

نقشه تقسیمات استان زنجان؛ عکس از سازمان نقشه برداری کشور

وسعت استان زنجان برابر ۲۲۱۶۴ کیلومتر و جمعیت آن بر اساس آخرین آمارها بیش از نهصد هزار نفر برآورد شده است. رودهای مهم در این استان قزلاوزن، زنجانرود و ابهر رود است. بلندترین نقطه استان در ارتفاعات تخت سلیمان (بیش از ۳۰۰۰ متر) و کمترین در قزلاوزن در گیلوان (نزدیک به ۳۰۰ متر) می باشد. مهمترین آثار تاریخی و باستانی استان زنجان شامل گنبد باشکوه سلطانیه، بازار زنجان، مجموعه رختشویخانه، مسجد جامع زنجان، مقبره قیدار نبی در خدابنده، آرامگاه احمد زهرنوش و امامزاده زیدالکبیر در ابهر است.

آب و هوای این استان به طور کلی سردسیری است به طوری که در زمستان بسیار سرد و در تابستان معتدل می باشد. فصول بهار و تابستان بهترین زمان برای گذراندن اوقات فراغت در این استان هستند. تنوع آب و هوایی این منطقه موجب ایجاد گونه های متفاوتی از زندگی جانوری شده است. وجود گونه های متفاوتی از حیوانات وحشی و پرندگان مهاجر و جانوران آبزی، گردشگران بسیاری را در فصل شکار مجاز به این منطقه جذب می کند. غارهای استان عبارت اند از غار کتله خور و گلجیک و غار خرمنه سر. غار کتله خور که دیدنی ترین و بزرگترین غار منطقه است به نظر آنوبانینی یکی از زیباترین پدیده های طبیعی ایران محسوب می شود که در80 کیلومتری جنوب خدابنده قرار گرفته است. این غار از سه طبقه تشکیل شده و دارای تونل های فرعی و استلاکتیت ها و استلاکمیت ها و ستون های بسیار در گذرگاه های اصلی است وقندیل های مخروطی آویزان از سقف ها در اثر داشتن ناخالصی ها، رنگ های متنوع به خود گرفته اند و آنها که ترکیبات به همراه نداشته و یا کمتر دارند به صورت بلورهای شیشه ای بسیار شفاف مشاهده می شوند.

از رودهای مهم استان قزل اوزن است که رودی جوشان وخروشان بوده و از کوه های کردستان سرچشمه می گیرد که پس از توقفی در پشت سد منجیل نهایتا وارد دریای خزر می گردد. از دیگر رودخانه های استان؛ زنجانرود- ابهررود - سجاس رود و خرا رود را می توان نام برد. همچنین چشمه های آب معدنی استان عبارت اند از چشمه آبگرم وننق - چشمه آبگرم ابدال - چشمه آبگرم گرماب و چشمه آبگرم حلب انگوران.

زبان گفتاری اکثریت اهالی استان زنجان ترکی آذربایجانی است. در جهات چهارگانه در شمال استان ترکی مخلوط با گیلکی و در شرق متمایل به فارسی در جنوب غربی کردی و در غرب ترکی آذربایجانی و در جنوب استان نیز با گرایش به فارسی تکلم می کنند. حمد اله مستوفی در کتاب نزهة القلوب؛ مردم منطقه را در حدود سال ۷۴۰ هجری قمری سنی مذهب ذکر می کند. اما در دوران صفویه با حمایت صفویان از تشیع به تدریج مذهب تشیع در این منطقه رواج یافته است و همکنون بیشتر مردم استان دارای مذهب شیعه هستند.

بنایی صخره ای در زنجان، مشهور به معبد داش کسن. شکل گیری این معبد پس از مرگ ارغونشاه، با پشتکار الجای خاتون، خواهر سلطان محمد خدابنده آغاز شد، ولی به پایان نرسید. از نظر نقشه و نقوش تزئینی یکی از با ارزش ترین نمونه های معماری صخره ای در طول تاریخ معماری ایران به شمار می رود. در این معبد نقوشی از هنر چینی به کار رفته است.

 نقشهای اژدها به طول 5 متر و عرض 5/1 متردر زمره بزرگ ترین نقوش تزئینی این معبد است که در پیچ و خمهای شگفت انگیز خود رموز نهفته ای دارد. دیگر نقوش تزئینی این معبد، طاقچه های بسیار فاخری است که در ضلع شرقی و غربی معبد در کنار نقوش اژدها کنده شده اند. این طاقچه ها با مقرنسهای بسیار زیبایی شکل گرفته که یاد آور استادی هنرمندان سنگ تراش معبد در آن دوره است. همچنین نقوش اسلیمی که در نوع خود ماهرانه تراشیده شده اند با طرحهای بسیار متنوع بیانگر فعالیت هنرمندان مسلمان در پدید آوردن این معبد است.

در ساخت این معبد، همواره پیروی از تقارن طولی مد نظر بوده و این تقارن در کلیه بخشهای معبد به چشم می خورد. معبد تاریخی داش کسن از سمت شمال به دشت سلطانیه و بنای تاریخی آرامگاه سلطان محمد خدابنده اشراف دارد. این معبد در کنار شهر قدیم سلطانیه با گنبد رفیع آن، آرامگاه چلبی اوغلو و آرامگاه ملاحسن کاشی، در مجموع محور فرهنگی تاریخی سلطانیه را تشکیل می دهد.

استان زنجان با مساحت ۲۲ هزار و ۱۶۴ کیلومتر مربع از جمله مناطق زیبا و تاریخی ایران است. این استان از دو ناحیه کوهستانی و جلگهای تشکیل شده و دارای آب و هوای کوهستانی سرد و آب هوای معتدل و نیمه مرطوب است. این استان جاذبهای طبیعی و پرجذبهای را در خود جای داده است.

● گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه یکی از بزرگترین بناهای عظیم گنبد دار در دنیا در ۴۳ کیلومتری زنجان در شهر سلطانیه به دستوره سلطان محمد خدابنده از سال ۷۰۴ هجری قمری شروع و در مدت نه سال در تاریخ ۷۱۳ (ه –ق)پایان یافته است.

این با ۵/۴۸ متر ارتفاع و ۶/۲۵ متر قطر دهانه گنبد پس از کلیسای سانتا ماریا در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیا در استانبول ترکیه سومین بنای عظیم تاریخی گنبددار در جهان و اولین بنای عظیم آجری در ایران است.

● بازار زنجان

بازار زنجان یکی از طولانیترین بازارهای ایران در شهر زنجان به دستور آقامحمد خان قاجار آغاز و در سال ۱۲۱۳ (ه –ق) در زمان فتحعلی شاه خاتمه یافت و مساجد، سراها و گرمابهها در سال ۱۳۲۴ به آن اضافه شد.

● مجموعه بازار قدیمی

مجموعه بازار قدیمی استان زنجان به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و بازار پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است.

● رختشویخانه

رختشویخانه تنها بنای مختص بانوان در ایران در بافت قدیمی شهر زنجان در محله موسوم به عباسقلی خان احداث شده است. زمین این بنا در سال ۱۳۴۷ (ه –ق)توسط بلدیه وقت خریداری و توسط دو برادر معمار و بنا ساخته شده است و آب این بنا از قنات قلعچه حاجی میر بها الدین تأمین میشد و محلی عمومی برای شستشوی لباس بوده است.

● بقعه امامزاده ابراهیم(ع)

بقعه امامزاده ابراهیم (ع)به عنوان زیارتگاه مردم استان در مرکز شهر زنجان واقعه شده و شجره این امامزاده به حضرت ابراهیم ابن موسی جعفر میرسد.

بنای حرم مطهر جدید و به سبک چهار طاقی منطبق با پلان قدیمی نوسازی شده است و نماز جمعه شهر در این محل برگزار میشود.

● مسجد جامع زنجان

مسجد جامع زنجان معروف به مسجد سید در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است.

مسجد و مدرسه سید توسط عبداله میرزا دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حکمرانی در سال ۱۲۴۲ (ه –ق)احداث شده است.

این مجموعه تاریخی یکی از بناهای ارزشمندی است که به طرح مساجد چهار ایوانی ساخته شده است.

کاروانسرا سنگی،کاروانسراسنگی قدیمیترین اثر تاریخی استان زنجان در قرن هشتم (ه –ق)در زمان شاه عباس دوم در قسمت جنوبی شهر احداث شده است.

در حال حاضر قسمت اعظم آن از بین رفته و تنها از آن اثار یکی از کاروانسراها به نام کاروانسرا سر چم که یکی از کاروانسراهای مهم در مسیر تجاری تهران –آذربایجان بود باقی مانده که نوع سقف آن پنج و هفت است.

این بنا در سال ۱۳۷۷ به سفره خانه سنتی تبدیل شده و علاوه به ارائه امکانات پذیرای با غذاهای سنتی در بعضی از حجرهها به معرفی و فروش صنایع دستی استان اقدام میشود.

در استان زنجان سه پل ثبت شده بهنامهای پل حاج میربها الدین، پل حاج سید محمد و پل سردار وجود دارد.

همچنین در استان چند بقعه مانندبقعه قطب الدین محمد معروف به پیر احمدزهرنوش در ابهر بقعه ملا حسن کاشانی در دو و نیم کیلومتری جنوب شهر سلطانیه در سال ۹۷۳ (ه –ق)در اواخر دوران شاه طهماسب صفوی ساخته شده است.

بقعه شاه زید الکبیر ابهر حضرت زید یکی از فرزندان امام حسن مجتبی (ع) در شهر ابهر به شکل مخروط از آجر در قرن نه (ه –ق) ساخته شده است.

در استان زنجان یک معبد به نام معبد داش کسن نیز وجود دارد که در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی سلطانیه به شکل مستطیل قرار گرفته است و در داخل این محوطه سه طاق نسبتاً عمیق در دل کوه کنده شده و در حد فاصل ضلع جنوبی و طاقهای اضلاع شرقی و غربی حجاریها و نقشهای زیبا به چشم میخورد از جمله این نقوش تصویر دو اژدها به صورت قرینه در مقابل یکدیگر حک شده است.

استان زنجان دارای صنایع دستی مهم و معروفی چون ملیله کاری، چاقو سازی، چارق دوزی و فرش باف است.

● ملیله کاری

یکی از کارهای دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقرهای و به ندرت طلائی به صورت ملیله کاری است. در اوایل فقط در زنجان معمول بوده که در آن زمان رضا خان پهلوی تعدادی از هنرمندان زنجانی را به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند.

چاقو سازی، چاقو سازی در زنجان که با مهارت خاصی به دست استادکاران این صنعت با ویژگیهای همچون ظرافت، تناسب، تنوع،قدرت برش و آبکاری تیغه ساخته میشود از شهرت فراوان بر خوردار است.

غار کتله خور  

غار کتله خور در 155 کیلومتری جنوب زنجان، 80 کیلومتری جنوب خدابنده و 173 کیلومتری شمال همدان، در نزدیکی شهر کوچک گرماب واقع شده است. مسیر متداول برای بازدید از این جاذبه طبیعی جاده زنجان به خدابنده (قیدار) در امتداد زرین آباد به گرماب می باشد.

غار کتله خور؛ زنجان؛ عکس از علی مجدفر

این غار از سه طبقه تشکیل شده و دارای تونل های فرعی و استلاکتیت ها و استلاکمیت ها و ستون های بسیار در گذرگاه های اصلی است وقندیل های مخروطی آویزان از سقف ها در اثر داشتن ناخالصی ها، رنگ های متنوع به خود گرفته اند و آنها که ترکیبات به همراه نداشته و یا کمتر دارند به صورت بلورهای شیشه ای بسیار شفاف مشاهده می شوند.

غار کتله خور؛ زنجان؛ عکس از علی مجدفر

غار کتله خور، غاری است آهکی که در برخی نقاط آن گل رس و خاک های حاوی اکسید آهن قابل مشاهده است. این غار از نظر قدمت تقریبا همسن غار علیصدر در همدان است. البته این دو غار از دو جهت با هم تفاوت دارند. یکی اینکه غار علیصدر همدان غاری است کاملا آبی، اما غار کتله خور زنجان غاری است تقریبا خشک. دوم اینکه آهک های غار کتله خور نسبت به آهک های غار علیصدر بسیار خالص تر است که این خود عاملی است جهت زیباتر شدن غار، چراکه خالص بودن آهک ها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیل ها می شود.

شهر قیدار (خدابنده)

قیدار یکی از شهرهای ایران در استان زنجان است. این شهر مرکز شهرستان خدابنده است. جمعیت این شهر بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۲۶٫۲۶۹ نفر بوده است [۱].

قیدار نام یکی از پیامبران سامی بوده است که گفته می‌شود آرامگاهش در این محل قرار دارد. او را فرزند اسماعیل و نیای سی‌ام محمد، پیامبر اسلام دانسته‌اند.

بلغار خاتون دختر ارغون‌شاه بقعه قیدار را هفتصدسال پیش در محل این شهر احداث کرد و در تاریخ ۱۳۱۹ قمری این بقعه توسط شخصی بنام امیر افشار جهانشاه خان لقب داشت مرمت شد.[۲]

بقعه قیدار نبی

بنای آرامگاهی قیدار نبی در جنوب غربی شهرستان قیدار (خدابنده) و در دامنه ارتفاعات با  همین نام قرار دارد اینبنا متعلق به قیداربن اسماعیل بن ابراهیم (علیه السلام) از پیامبران است، این مسئله با استشهاد 65 نفر ز علمای طراز اول مورد تأیید قرار گرفته و بدین ترتیب شایعه اختصاص بنا به قبر بلغارخاتون زن غازان خان مغول مردود شده است. در کتاب منهاج البرا عه تألیف میرزا حبیب الله هاشمی خویی شجره نامه حضرت بدین شرح ذکر شده است. «محمد بن عبدالله(ص) بن عبدالمطلب و اسمه پیبه بن هاشم واسمه عمروبن عبدالمناف واسمه   شیبه بن هاشم واسمه عمروبن عبدالمناف واسمه المغیره بن قصی واسمه زیدبن کلاب بن مره بن کعب بن لوی بن غالب بن فهربن مالک بن النصر و هو قریش بن کنانه بن جزیمه بن مدرکه بن الیاس بن مفربن نزاربن معبدبن عدنان بن اود بن لیسع بن الهمیسع بن سلامان بن بنت بن حمل بن قیدار بن اسماعیل بن ابراهیم (علیه السلام) بن تاریخ بن ناخور بن ساروع بن آدم (علیه السلام) .

هم چنین در کتاب جلاء الیون تألیف محمد باقر مجلسی نیز بر همین منوال شجره قیدار نبی را به ابراهیم و آدم علیه السلام نسبت داده است.

کتیبه ها و  شیوه های تزئینی بنا گویای آن است که سازه‌های معماری آن بایستی در دورانهای مختلفی انجام پذیرفته باشد ، از جمله قدیمی‌ترین کتیبه برجای مانده در ضلع جنوبی صحن گنبددار  به تاریخ 719 هجری قمری که به تجدید ساخت آرمگاه توسط بلغان خاتون همسر غازان خان ششمین سلطان ایلخانی اشاره می‌کند و کتیبه أی دیگر در همان صحن که به شرح انجام تعمیرات بنا توسط تیمورخان  به سال 751 هجری قمری می‌پردازد.

 آرامگاه قیدار نبی با میانسرای مطبق دارای گنبد ناقوسی شکلی است  با کاربندی زیبا که در سطوح داخلی مزین به نگاره‌های گیاهی و جانوری گچ‌بری شده‌ای می باشد .

این بنای آرامگاهی  به شماره  321  در فهرست آثار ملی  به ثبت رسیده است .